⁣

Kamu z nas nie davodzilasia trymać u rukach knihi, zachapliacca imi! Alie zaŭsiody niejkaj tajamničaściu byli aviejany staronki, napisanyja arabskimi ijerohlifami. Ciažka ŭjavić, što za mudrahielistym arabskim piśmom chavajecca bielaruski tekst, što praz čužuju hrafiku zašyfravany bielaruskija slovy.

Akazvajecca, isnujuć rukapisnyja knihi, stvoranyja na bielaruskaj movie arabskim piśmom. I nazyvajucca jany kitaby. Aŭtary ich — bielaruskija tatary, jakija źviazali svoj lios z našaj ziamlioj jašče ŭ daliokim XIV stahoddzi i na praciahu šaścisot hadoŭ žyvuć hodna ŭ ahuĺnaj supoĺnaści. Za hety čas źmianiŭsia ich byt, faĺklor, pieśni, prymaŭki, zahadki. Navat movastala takoj ža, jak u bielarusaŭ. Adnak svaju admietnaść jany nie stracili.

Źjaŭlieńnie tatar na bielaruskich ziemliach źviazvajecca z časam kniažańnia Hiedymina ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim. Jość źviestki, što ŭ čas bitvy z Teŭtonskim ordenam mienavita tatary skladali pieravažnuju boĺšaść vojska. Asabliva spryjaĺny čas nastupiŭ pry Vitaŭcie, jaki ščyra padtrymlivaŭ tatarskija pasialieńni na bielaruskich ziemliach, uchvaliaŭ pierasialieńnie tatar u Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Vialiki kniaź nadzialiaŭ tatar iĺhotami i pryviliejami. Jon pryraŭniaŭ viadomych tatar da panoŭ i šliachty, addaŭ im na karystańnie ziemli, vyzvaliŭ ad padatkaŭ. Vitaŭ šliuby z miascovymi dziaŭčatami. Na hetyja pryviliei tatary adkazvali ŭzajemnaściu, liubili Vitaŭta i nazyvali jaho najmahutniejšym. Jany achvotna pierasialialisia na bielaruskija ziemli i chrabra zmahalisia ŭ vojsku vialikaha kniazia.

Adnak bielaruskija tatary byli nie toĺki voinami. Jany arali ziamliu, handliavali, zajmalisia tymi ramiostvami, što i tutejšaje nasieĺnictva. Tamu ad samaha pačatku ŭźnikla miž imi pryjaznaść i ŭzajemarazumieńnie, zhoda, talierantnaść. Pasialiŭšysia na bielaruskich ziemliach, tatary akazalisia adlučanymi ad maciarynskich tradycyj, pastupova stracili svaju movu. Alie ŭ ich zachoŭvalisia knihi, vydadzienyja pa-arabsku. Kab dalučać da hetaj duchoŭnaj skarbnicy moladź, arabskija knihi stali pierakladać na bielaruskuju movu. Alie nie bielaruskimi litarami, a arabskim piśmom i, jak pravila, rukapisnym sposabam. Časam bielaruski pieraklad rabiŭsia prosta na staronkach drukavanych knih.

U kitabach zachavany najpierš tlumačeńni malitvaŭ, pastoŭ, apisańni relihijnych abradaŭ i zvyčajaŭ. Jak i ŭ inšych arabskich knihach, tekst u kitabach napisany i čytajecca sprava nalieva, pačynajecca ŭ nizie staronki i ŭ samym kancy zvyklych nam knih. Tekst nie maje padzielu na slovy, znakaŭ prypynku, vialikaj litary, prabielaŭ miž asobnymi tvorami. Tekst pisaŭsia suceĺnaj arabskaj viaźziu.

Najboĺš bahatym na kitaby bylo XVI stahoddzie. Paźniej pačala adčuvacca palanizacyja hramadskaha žyćcia. Kitaby stali pisacca lacinkaj. Adnak i ŭ hetych umovach tatary nie paddavalisia asimiliacyi. Nie majučy mažlivaści stvarać novyja knihi, jany aktyŭna pierapisvali daŭnija, što stali zvyklymi ŭ kožnaj siamji. Hetyja knihi pieradavali znajomyja liehiendy i kaźki, paemy i zamovy, recepty i parady. U knihach žyŭ duch daliokaj pieršaradzimy. Knihi zachoŭvali maraĺna-etyčnyja pavučańni dlia moladzi, vučyli šanavać baćkoŭ, haściej, biednych. Jany źmiaščali materyjal, prydatny na kožny dzień. Takija knihi nazyvalisia

«Chamail» — toje, što nosicca z saboj. «Chamail» byŭ samaj papuliarnaj knihaj u bielaruskich tatar.

Tak u bielaruskaj kuĺtury zahadkava pieraplialisia tatarskija matyvy. Tak nazaŭsiody ŭpisany ŭ našu kuĺturu histaryčnyja pomniki tatarskaha piśmienstva na bielaruskaj movie.