⁣

U śviecie isnujuć samyja roznyja zakony. Haloŭnyja siarod ich nie paduladny čalavieku. Heta zakony pryrody. Sapraŭdy, čalaviek nie moža spynić doždž ci śniehapad, zahadać ziemliatrusu nie razburać harady, a buram nie chvaliavać akijanskija prastory. Hetyja zakony nieĺha źmianić.

Liudzi prydumali svaje zakony. Hetyja zakony štučnyja, alie biez ich nieĺha abyścisia. Bo ŭsie liudzi roznyja, zajmajucca roznymi spravami, pa-roznamu dumajuć i žyvuć. Kab nie ŭźnikala marnych sprečak pamiž imi, vojnaŭ pamiž dziaržavami, i byli stvorany zakony, unutranyja i mižnarodnyja.

Pieršyja bielaruskija dziaržavy paŭstali ŭ daliokim dziasiatym stahoddzi. Heta byli Polackaje i Turaŭskaje kniastvy. U tyja časy ŭžo isnavali pisanyja zakony ŭ Hrecyi, Rymie i inšych paŭdniovych krainach. Alie jany byli dalioka, i našym prodkam davialosia prymać svaje zakony.

Hetyja zakony zasnavany na tak zvanym «zvyčajovym pravie», inšymi slovami — pravilach štodzionnaha žyćcia. Napryklad, vy i siońnia viedajecie, što starejšych treba pavažać, treba liubić i šanavać svaich baćkoŭ, dapamahać im. A heta i jość « zvyčajovaje prava », jakoje vypracavala samo žyćcio. Pa takim pravie pavažany čalaviek toj, chto boĺš pracuje, a ŭ staražytnaści — zdabytčyk-paliaŭničy. Jon i mieŭ u siamji, abščynie, pliemieni prava haloŭnaha holasu. Čym boĺš pavažali čalavieka, tym boĺš mieŭ jon i pravoŭ. Zrazumiela, što i adkaznaści taksama.

U časy, kali na čalie našych staražytnych dziaržaŭ stajali kniazi, jany ŭstalioŭvali svaje zakony. Alie hetyja zakony kniazi prymali nie adnaasobna, a razam z bajarami i starejšynami. Akramia taho, sa staražytnych časoŭ zachavaŭsia ahuĺnanarodny zbor — vieča. U vialikich haradach liudzi roznych prafiesij i roznaha dastatku źbiralisia na haloŭnaj handliovaj ploščy, kab razam pryniać zakon ci važnaje dziaržaŭnaje rašeńnie. Zamiest halasavańnia rukami prosta kryčali. Chto mieŭ maćniejšy holas, toj i pieramahaŭ.

Zakony raniej nie zapisvalisia. Dastatkova bylo valadaru prysiahnuć ci dać abiacańnie — i hetym harantavalasia vykanańnie prava, ustaliavanaha na viečy ci kniaziem z bajarami. Pieršyja pisanyja zakony mieli formu damovy.

U 1529 hodzie ŭ Bielarusi źjaviŭsia adzin z pieršych u Jeŭropie zbor zakonaŭ — Statut, jaki dapaŭniaŭsia i pieravydavaŭsia trojčy. U im vyznačalisia pravy i abaviaźki ŭsich žycharoŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, ad vialikaha kniazia da zaliežnaha ad pana sielianina. Asobnyja artykuly vyznačali zakony ab sudach, ab pravach handliu, ab hrabiažy i zlodziejach, ab niavieścinym pasahu, spadčynie, ab tym, što zajmać dziaržaŭnyja pasady mieli prava toĺki hramadzianie svajoj krainy. Statut dziejničaŭ u Bielarusi boĺš za dva z palovaj stahoddzi, pakuĺ naša kraina nie byla padzieliena pamiž Niamieččynaj i Rasijaj.

3 kanca vasiamnaccataha stahoddzia ŭ Bielarusi dziejničali zakony Rasijskaj impieryi. Bielaruskija dvaranie — šliachta — stracili amaĺ usie svaje pravy, a sialianie trapili pad pryhniot.

3 časam źjavilisia novyja zakony. Alie nam treba hanarycca tym, što i ciapier Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha vyvučajecca va ŭsich navučaĺnych ustanovach śvietu. A Bielaruś siońnia voĺnaja i niezaliežnaja kraina. My majem svoj asnoŭny zakon — Kanstytucyju, u jakoj harantavany našy hramadzianskija pravy i zapisany abaviaźki. Kali ŭsie buduć šanavać i vykonvać Kanstytucyju, to my budziem žyć u miry i suladdzi.